Op bezoek in Florida maak ik elke ochtend een korte wandeling, omdat het later op de dag te warm is en het weer te benauwd wordt. Vanochtend is het mistig en uit het niets verschijnt een spinnenweb. Het is een teken, dit spinnenweb. Het wacht op mij, zodat ik haar betekenis aan jullie kan vertellen. Het is een teken dat past bij mijn zoektocht. Een teken van een nieuw begin.
Tekens lezen en interpreteren was vroeger de basis voor kennis. De Franse filosoof Michel Foucault (1926-1984) beschrijft in De woorden en de dingen (1966) welke onzichtbare regels de ondergrond vormen voor onze wetenschappelijke kennis. Volgens Foucault zien wij de werkelijkheid als het ware door een zeef, een raster van regels, en dit raster bepaalt welke kennis mogelijk is.
Wat is (wetenschappelijke) kennis en hoe oordelen wij of iets een feit is? Foucault zocht naar de fundering van wetenschappelijke kennis en hij beschrijft hoe kennis voor 1600 gebaseerd was op gelijkenissen. Tekens liggen te wachten op hun ontdekking en een teken krijgt pas betekenis, wanneer de mens een gelijkenis leert lezen. Mensen geloofden dat tekens een Goddelijke oorsprong hadden en wetenschappelijke kennis gaat over hoe dingen een geheel vormen en samenvallen.
Dit kennis tijdperk gaat over de zoektocht naar de verborgen gemeenschappelijke aard der dingen, het is de tijd van mythische kennis. Wat betekent dit voor mijn spinnenweb?
Mythen over de spin
Er zijn verschillende mythen over de spin. Mythe komt van het Griekse woord “woord” of “verhaal” en een mythe geeft een beeld van de wereld zodat wij haar beter kunnen begrijpen. Veel mythen gaan over het ontstaan van de aarde, over de mens, de dood en over tijd. In het grote ANANSIboek staan vele verhalen over Anansi de spin. Volgens het Akangeloof in West-Afrika heeft de spin magische krachten. Hij hielp bij de schepping van de aarde en is de schakel tussen God en de mensen. De spin kan als enige een draad spinnen en daarlangs weer omhooggaan. De Anansi verhalen werden met de slavernij naar Amerika gebracht. De spin is een fabeldier, een slimmerd uit het gewone volk. Hij wint het van de groten en de sterken.
De Navajo-mythen gaan het over de Spinvrouw, een behulpzame vrouw die de Navajo leert weven en die helpt bij het vangen van vliegen en muggen. Daarom doden de Navajo-indianen geen spinnen. Wanneer een kind een spin doodt, krijgt zij een kromme hoektand, zoals de Spinvrouw. Deze kromme tand voorkomt dat de prooi ontsnapt.
De tijd van representatie
In de 17e en de 18e eeuw krijgt wetenschappelijke kennis een andere basis en Foucault noemt deze periode het klassieke tijdperk. Het gaat in deze tijd om representatie. Gelijkenissen kunnen aanleiding geven om dingen te onderzoeken, maar er is geen relatie met een goddelijke oorsprong. Door dingen te vergelijken en te analyseren ontstaat kennis over de identiteit en de verschillen.
- … comparison became a function of order … the order laid down by thought, … (p. 60)
Meten en ordenen zijn kernbegrippen. Een complete opsomming is volgens deze benadering mogelijk omdat er bepaalde categorieën zijn, die het geheel omschrijven. Kennis gaat over het onderscheiden van dingen, over verschillen en verbindingen, over rangschikking, analyse, representatie en een systeem. Het ordenen en het meten vormen het fundament van wetenschappelijke kennis. Al deze kennis draait om representatie en structuur.
De metafoor van onzichtbare kennis
Met een metafoor verheldert Foucault wat wetenschappelijke kennis doet. In zijn boek beschrijft hij een beroemd schilderij van Velázquez getiteld Las Meninas. Het schilderij maakt zichtbaar wat onzichtbaar is, namelijk de koning en zijn vrouw. Je ziet hen in de spiegel; deze representatie staat symbool voor wetenschappelijke kennis in de 17e en de 18e eeuw:
- … it is in vain that we say what we see; … And it is in vain that we attempt to show … what we are saying (p. 10)
Foucault illustreert met deze metafoor dat wetenschappelijke kennis een functie vervult en dus niet hetzelfde is als de werkelijkheid. Omdat wetenschappelijke kennis binnen een bepaald raster ontstaat, selecteren wij een bepaald soort kennis waardoor andere zaken onzichtbaar blijven.
De reis van mijn spinnenwebben
In mijn hoofd tuimelen gedachten over elkaar heen, verschillende verhaallijnen lopen door elkaar, zoals de kijker van het schilderij steeds nieuwe dingen ontdekt door elke keer een andere invalshoek te kiezen. Ik schrijf, herschrijf en zoek naar de juiste woorden.
Voor mij is de spin in het web een centraal figuur en een mooie illustratie voor communicatie. Het is belangrijk voor het verhaal, dat je weet wat je wilt vertellen en aan wie. Nu ik mijn studie aan het afronden ben, merk ik dat mijn zoektocht doorgaat evenals mijn wil om te blijven leren, om te blijven schrijven en op reis te blijven.
Daar komt bij de wil om mijn zoektocht te delen met anderen en samen te zoeken naar mogelijkheden om al deze inzichten toe te kunnen passen.