Vanuit het station in Groningen op weg naar het centrum kom je altijd mensen tegen die de daklozenkrant verkopen of een kartonnen bordje omhoog houden met de tekst ‘ik ben dakloos’. Ik ben echter nog nooit iemand tegengekomen met een bordje: ‘ik ben eenzaam!’ Ik vraag mij af waarom mensen niet over eenzaamheid praten en waarom zij geen hulp vragen wanneer zij dit wel zouden willen.
Wat is eenzaamheid? Mijn eigen zoektocht was vol verrassingen en onderweg kwam ik de nodige vooroordelen tegen. Tijdens een koffiebijeenkomst voor ouderen en een ronde tafel gesprek met hulpverleners en vrijwilligers heb ik ideeën hierover met anderen gedeeld en uitgewisseld.
Kwetsbare zelfstandigheid
In de wijk Wensink Zuid in Borne organiseert het wijkcomité maandelijks een koffiebijeenkomst voor ouderen. Op 9 juni 2016 ben ik met hen in gesprek gegaan over Eenzaamheid. Onze huidige maatschappij vraagt mensen om zo zelfstandig te zijn en zoveel mogelijk zelf te doen. Die gedachte kan ook doorslaan. Je bent als mens afhankelijk van anderen. Kwetsbaar zijn hoort bij het leven, net als eenzaamheid. Mensen lopen soms te lang door met vragen, zij vallen anderen niet lastig, zij houden het onder de pet. Waarom? Omdat kwetsbaarheid niet past bij het ideaal van zelfstandige mondige mensen. Het gevolg hiervan is dat mensen geen hulp vragen terwijl zij wel hulp nodig hebben of wensen te krijgen; dit is vraagverlegenheid. Ik heb het Kristallenspel bedacht om met elkaar over die vraagverlegenheid in gesprek te gaan.
Durf te vragen
Mijn ervaringen en ideeën vanuit de opleiding Filosofie heb ik bij elkaar gebracht in het Kristallenspel, een bordspel met kleurige figuren. Het biedt een speelse manier om over eenzaamheid te praten en vooral over de reden waarom mensen iets wel of niet aan elkaar vragen. Bij het spel horen vragen. Soms eenvoudig (”Wil je koffie met me drinken?”) of praktisch (“Kun je mij helpen bij het boodschappen halen?”). Andere vragen gaan over gevoelens zoals verdriet en eenzaamheid. Het spel leidde tijdens de koffiebijeenkomst tot vele verrassende gesprekken. Uit de gesprekken kwam naar voren dat je makkelijker iets durft te vragen of te delen, wanneer je iemand kent of vertrouwt. Soms ga je er vanuit dat een ander geen tijd heeft of iets niet wil doen, dus vraag je het niet. Voor sommige mensen is het vanzelfsprekend dat je alles met je kinderen kunt bespreken, voor anderen was het juist een probleem om hun kinderen iets te vragen. De kwaliteit van de relatie bleek erg belangrijk. Het was mooi om te ervaren dat mensen het prettig vonden om met elkaar over deze onderwerpen te praten. Het paste in het beeld van het spel: een mens groeit als een kristal door met anderen iets te delen, een relatie te hebben.
Ronde tafel gesprek
Aansluitend aan deze koffiebijeenkomst heb ik op 15 juni 2016 in Borne een ronde tafel gesprek georganiseerd voor hulpverleners en vrijwilligers die werkzaam zijn bij verschillende organisaties (woningbouw, welzijn, zorg).. Na een korte samenvatting over de koffiebijeenkomst in Wensink Zuid zijn de aanwezigen met elkaar in gesprek gegaan over hun eigen ervaringen met eenzaamheid en wat hen geholpen heeft om daarmee om te gaan. De vele voorbeelden gaven aan hoe eenzaamheid vele gezichten kent. Het op jezelf gaan wonen op jonge leeftijd, werkzaam zijn in een baan die niet bij je past, een geheim dat je niet kan delen met anderen, zorgen die je hebt en niet kan delen. De deelnemers herkennen dat mensen hun vragen vaak niet stellen om een ander niet tot last te zijn. Hoe toets je dat eigenlijk? Wanneer ben je een ander tot last: wanneer je iets vraagt of juist wanneer je jouw vraag of zorgen niet deelt?
Helpen om vragen te stellen
Het doel van het ronde tafel gesprek was om tot ideeën te komen om vraagverlegenheid te doorbreken. Hoe kun je mensen helpen om hun vragen te stellen? De belangrijkste tip van hulpverleners en vrijwilligers is om mensen uit te nodigen hun vragen te delen. Op de algemene vraag ‘Hoe gaat het?’ komt vaak een sociaal wenselijk antwoord: ‘goed’. Je kunt bijvoorbeeld zeggen: ‘mooi, hoe goed?’ en doorvragen naar datgene wat niet goed gaat. Vraag mensen naar wat zij zelf kunnen doen of in het verleden gedaan hebben om eenzaamheid aan te pakken. De een is gewend zich eerst terug te trekken en na te denken over een oplossing voor hij met een ander hier over gaat praten. Soms kunnen hulpverleners zoals een psycholoog of psychiater helpen. Voor sommigen is het juist prettig om iets met een buitenstaander te bespreken. Geef daarbij aan dat het niet gek is om gebruik te maken van geestelijke gezondheidszorg; geef jouw eigen ervaringen weer. Hulpverleners en vrijwilligers kunnen mensen een spiegel voorhouden. Tot slot gaven deelnemers aan dat wederkerigheid geen plicht is; wanneer je iemand iets vraagt betekent dat niet dat je verplicht bent om iets terug te doen. Ga niet te snel uit van wat een ander zou kunnen denken: maar ga in gesprek met de ander.
Kopje koffie drinken?
In gesprek gaan met elkaar en in relatie staan tot elkaar; deze sleutelwoorden vormen voor mij het begin- en het eindpunt van een zoektocht naar eenzaamheid en vraagverlegenheid. Wanneer mensen in gesprek gaan met elkaar, delen zij iets en groeien relaties. Door vragen te stellen, kom je verder. Bij de afsluiting van het ronde tafel gesprek kwam het OER model ter sprake (Verkooijen, 2010). OER staat voor Ondersteuning Eigen Regie. In principe voert ieder mens de regie over zijn of haar eigen leven. Zelf de regie voeren is echter niet hetzelfde als alles zelf moeten doen en alleen zijn. De mens staat in relatie tot anderen en het is juist de kwaliteit van die relaties die bepaalt of iemand vragen kan stellen of durft te stellen. Om mensen te ondersteunen bij het voeren van de eigen regie, zijn de volgende handelingen van hulpverleners vereist: actief luisteren, open vragen stellen, afstemmen, informeren en op verzoek adviseren en wensen monitoren. Een kartonnen bordje met de tekst ‘Heel eenzaam’ kom ik nog steeds niet tegen. Volgens mij is de vraag ‘Wil je met mij een kopje koffie drinken?’ een beter idee voor een kartonnen bordje, omdat het een begin is om met elkaar in relatie te staan.
Met dank aan Antoinet de Boer, Welbions, voor haar hulp en meedenken tijdens deze zoektocht. Ook wil ik de deelnemers van het Ronde tafel gesprek bedanken voor hun medewerking: Siny Boer, Jieles van Daalen, Joke Boevink, Mirja Hakkenbroek, Vera Wieland, Bernadet Nijhuis, Richard Geelen, Ineke Slettenhaar en Josefien Melief. En alle mensen die tijdens de koffie-ochtend van Wensink Zuid hebben meegedaan aan het Kristallenspel.